Ο προβληματισμός για τις χωρικές επιπτώσεις στην Ευρώπη ενός παγκόσμιου φαινόμενου, της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης στο πλαίσιο του φορντισμού. Η στενή αλληλεπίδραση της οικονομικής ανάπτυξης και της οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας με την γεωγραφία, μέσα από την αναχωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων και τις συνολικότερες αστικές και περιφερειακές μεταβολές. Η πολιτικοοικονομική προσέγγιση στις έννοιες του καθεστώτος συσσώρευσης και του τρόπου ρύθμισης, καθώς και της χώρο–κοινωνικής διαλεκτικής. Το φορντικό μοντέλο παραγωγής, με το φορντισμό ως καθεστώς συσσώρευσης, και τον κεϋνσιανισμό ως τρόπος ρύθμισης, και οι χωρικές επιπτώσεις των φαινόμενων αυτών. Η κρίση του φορντισμού και το πέρασμα στη φάση της ευέλικτης συσσώρευσης, καθώς και οι ανάλογες χωρικές επιπτώσεις.
1. Καθεστώς συσσώρευσης, τρόπος ρύθμισης, και χώρο-κοινωνική διαλεκτική.
Οι έννοιες του καθεστώτος συσσώρευσης και του τρόπου κοινωνικής ρύθμισης αποτελούν μια σημαντική συμβολή της γαλλικής «Σχολής της Ρύθμισης» στις συζητήσεις για την ιστορική και χωρική ανάπτυξη του καπιταλισμού. Το καθεστώς συσσώρευσης είναι ένας συγκεκριμένος παραγωγικός μηχανισμός μέσω του οποίου εξασφαλίζεται η δημιουργία, οικειοποίηση και επανεπένδυση του οικονομικού πλεονάσματος στη λογική του Homo economicus . Ένα καθεστώς συσσώρευσης σταθεροποιεί για μια μακρά χρονική περίοδο την κατανομή του καθαρού προϊόντος ανάμεσα στην συσσώρευση και την κατανάλωση. O τρόπος ρύθμισης είναι ένα σύνολο διαρθρωτικών μορφών (πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών) και θεσμικών διευθετήσεων που θέτουν τους «κανόνες του παιχνιδιού» για τις ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου καθεστώτος συσσώρευσης ή φάσης οικονομικής ανάπτυξης.
Η θεωρία της ρύθμισης που θεωρείται ως νεότερη εκδοχή του μαρξισμού, έρχεται για να ερμηνεύσει τις αλλαγές που επισημαίνονται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα σε ότι αφορά την αναδιάρθρωση του κεφαλαίου, και οι οποίες δεν μπορούν να ερμηνευθούν με βάση τις έννοιες παραγωγής του κοινωνικού σχηματισμού. Η παραγωγική αναδιάρθρωση και η διαδοχή καθεστώτων συσσώρευσης, της εισαγωγής της τεχνολογίας, των νέων τροπών επικοινωνίας και του τεταρτογενούς τομέα, συμβαδίζουν και αλληλεπιδρούν με τις μορφές διακυβέρνησης και κοινωνικής συγκρότησης κάθε τόπου στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Στην ουσία μέσω αυτό που πετυχαίνει η πολιτικοκοινωνική προσέγγιση της κριτικής Γεωγραφίας είναι η επαναπροσέγγιση της δομής με τον ανθρώπινο φορέα. Θεμελιώνεται έτσι η χώρο-κοινωνική διαλεκτική στη γεωγραφική αντίληψη, και καταλύεται η πολυεπιστημονικότητα και ο κατακερματισμός των γνώσεων που είχε επιβάλει ο θετικισμός στη Γεωγραφία. Τη θέση της πολυεπιστημονικότητας παίρνει τώρα η διεπιστημονικότητα και η συνθετική/ολιστική προσέγγιση των γεωγραφικών φαινομένων .
2. Η Καθιέρωση του Φορντικου παραγωγικού μοντέλου.
2.1 Φορντισμός ως καθεστώς συσσώρευσης, κεϋνσιανισμός ως τρόπος ρύθμισης.
Ο Φορντισμός (fordism) είναι το καθεστώς συσσώρευσης που εγκαθιδρύθηκε την περίοδο του μεσοπολέμου από τον αυτοκινητοβιομήχανο Ford, επικράτησε στις καπιταλιστικές οικονομίες μεταπολεμικά , και μπορεί να θεωρηθεί ως η χρυσή φάση στην ιστορία του καπιταλισμού . Το φορντικό καθεστώς συσσώρευσης εντάσσεται στην εξάπλωση της νεωτερικότητας και την επικράτηση του μοντερνισμού. Κύρια χαρκτηριστικά του νέου αυτού κόσμου είναι η εξαφάνιση της κατ’ οίκον παραγωγης, και η διαίρεση της εργασίας μεταξύ τομέων σε όλες τις σφαίρες. Η επαναστατική «γραμμή παραγωγής» που πρώτος ο Henry Ford καθιέρωσε το 1927, άλλαξε άρδην τα δεδομένα στην μέχρι τότε χειρωνακτική αυτοκινητοβιομηχανία. Το αντικείμενο παραγωγής μεταφέρεται από εργάτη σε εργάτη μέσω μια ταινίας μεταφοράς εξαρτημάτων μετατρέποντας στην ουσία και τον ίδιο τον εργαζόμενο απλώς σε ένα ακόμα γρανάζι στη συναρμολόγηση του τελικού προϊόντος. Η συγκεκριμένη μέθοδος που περιλάμβανε σχεδόν όλα τα στάδια παραγωγής (από την εξόριση των υλικών μέχρι το τελικό φινίρισμα) αλλοτρίωνε τον εργάτη-εξάρτημα, καθώς δεν είχε άποψη για την εν γένει παραγωγή παρά μόνο για τη «βίδα που βίδωνε.» Από την άλλη η προσήλωσή του στη συγκεκριμένη διαδικασία έπρεπε να είναι συνεχής καθώς ενδεχόμενος αποπροσανατολισμός του, θα είχε ως αποτέλεσμα την επιβράδυνση της όλης γραμμής παραγωγής, πράγμα που προφανώς θα είχε ιδιαιτέρα δυσάρεστες επιπτώσεις. Μια εξαιρετική παραστατική απεικόνιση της εν λόγω διαδικασίας αποτελεί το έργο του διάσημου μεξικανού καλλιτέχνη Diego Rivera «Detrioit: Άνθρωπος και μηχανή» που εκπονήθηκε τη περίοδο του 1932-1933 κατά παραγγελιά του Edsel Ford και σήμερα κοσμεί το Detroit Institute of Arts (Εικόνα 1 & 2). Η συγκεκριμένη τεχνική διαχείρισης, δηλαδή η αλυσίδα παραγωγής υιοθετήθηκε στη συνέχεια ευρύτερα από πολλούς τομείς παραγωγής και οικονομίας.
Ο φορντισμός ορίζεται ως ένα οικονομικοκοινωνικό σύστημα μαζικής παραγωγής τυποποιημένων αγαθών βασισμένο στην εντατική συσσώρευση και τη μονοπωλιακή ρύθμιση της οικονομίας. Η οικοδόμηση της κοινωνίας αυτής υποβοηθήθηκε από την παρουσία παρεμβατικών κρατών πρόνοιας, οι αναδιανεμητικές και συντονιστικές πολιτικές των οποίων εξασφάλιζαν την αναγκαία συνοχή και σταθερότητα για την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων του καπιταλιστικού συστήματος. Η θεωρητική βάση νομιμοποίησης της συγκεκριμένης πολιτικής ήταν ο κεϋνσιανισμός, μια μακροοικονομική θεωρία και πολιτική φιλοσοφία που πήρε το όνομα της από αυτό του Άγγλου οικονομολόγου John Maynard Keynes . Το φορντικό καθεστώς συσσώρευσης συνδέθηκε άρρηκτα με τον κεϋνσιανό τρόπο ρύθμισης.
2.2 Χωρικές επιπτώσεις.
Εκτός από τη διαίρεση της εργασίας μεταξύ τομέων, ο φορντισμός επιχειρεί και τη διαίρεση του κόσμου σε χώρες αναπτυγμένες και υπανάπτυκτες ή σε τρεις κόσμους και στην άνιση ανάπτυξη σε διεθνές επίπεδο . Ο «πρώτος κόσμος» του αποτελείται από τις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες της βόρειας Ευρώπης και της Αμερικής, ο «τρίτος κόσμος» είναι οι υπανάπτυκτες αγροτικές χώρες τις Αφρικής και της Ασίας, και ενδιάμεσα έχουμε το «δεύτερο κόσμο» που αποτελείται κυρίως από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ.
Περί τα τέλη του 19ου αιώνα τα κέντρα Βιομηχανίας είχαν μετατοπιστεί σε περιοχές της Ευρώπης, όπως στη Βόρεια Γαλλία, στη Γερμανία, στο ανατολικό Βέλγιο, στη Ρωσία, στη βόρεια Ιταλία. Το φορντικό γεωγραφικό πλαίσιο ήταν η ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων που αποτέλεσαν αφενός τους βασικούς πόλους συγκέντρωσης βιομηχανικών επενδύσεων, εργατικού δυναμικού, υποδομών, υπηρεσιών, επιχειρηματικότητας και καινοτομίας για την υποστήριξη της οικονομικής ανάπτυξης, και αφετέρου τους τόπους της διευρυμένης αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού μέσω της παροχής κρατικών υπηρεσιών και υποδομών συλλογικής κατανάλωσης, όπως στέγαση, υγεία, πρόνοια, αναψυχή κ.λπ. Ως εκ τούτου ο φορντισμός συνδέθηκε άρρηκτα με τη γεωγραφική ανισότητα, δηλαδή με την κυριαρχία μεγάλων αστικοβιομηχανικών συμπλεγμάτων που δημιουργούσαν μια αυτοτροφοδοτουμένη δυναμική άνισης ανάπτυξης του χώρου. (Κουρλιούρος, 2011: 157). Για παράδειγμα ο φορντισμός είναι συνυφασμένος με την ανάδυση των αστικών βιομηχανικών κέντρων της βόρειας Ευρώπης με τις ογκώδεις φάμπρικες και τις τεράστιες και πολυπληθείς εργατικές συνοικίες που απλώνονταν γύρω τους (Τσαμπρά, 2008: 224).
Τα τοπία αυτά της άνισης και πολωμένης ανάπτυξης του χώρου δεν δημιουργηθήκαν βεβαίως ξαφνικά. Πρόκειται για μια μακρά ιστορική πορεία χώρο-οικονομικών μετασχηματισμών που διήρκεσε τουλάχιστον δυο αιώνες από την πρώιμη εκβιομηχάνιση μέχρι τη φάση της μαζικής παραγωγής (Κουρλιούρος, 2011: 146).
Detroit Industry, North Wall
Detroit Industry, South Wall
3. Η Κρίση του φορντισμού.
3.1 Πέρασμα στη φάση της ευέλικτης συσσώρευσης.
Κατά τα τελευταίες τρεις δεκαετίες του 20ου αιώνα οι εδραιωμένες συνθήκες φορντικής παραγωγής αλλάζουν δραματικά και η γεωγραφία τους αναδιαρθρώνεται. Κατά την περίοδο αυτή ζούμε την παρατεταμένη κρίση του φορντικού συστήματος που οφείλεται σε συνδυασμούς παραγόντων όπως: Ο κορεσμός της αγοράς, η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του ’70, οι πιέσεις του εργατικού συνδικαλισμού, και η στροφή του καταναλωτικού κοινού προς μη τυποποιημένα προϊόντα. Πέρα από τα προφανή αίτια της κρίσης του φορντισμού την ιδία περίοδο εκδηλώνεται η αμφισβήτηση ολόκληρου του θεσμικού, πολιτικού, πολιτιστικού και ιδεολογικού οικοδομήματος του φορντικού βιομηχανικού καπιταλισμού, μέσα από το κίνημα διαμαρτυρίας στις ΗΠΑ ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και τις μαζικές κινητοποιήσεις στην Ευρώπη κατά την ίδια περίοδο, με κορύφωση το γαλλικό Μάη του '68, που σύντομα μετεξελίχθηκαν σε κινήματα αμφισβήτησης των βαθύτερων δομών και αξιών της δυτικής κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος. Παράλληλα έχουμε την εμφάνιση της πληροφορικής, την αύξηση εργασίας των τομέα των υπηρεσιών, της γυναικείας απασχόλησης, αλλά και την ανάδυση των νέων βιομηχανικών δυνάμεων της Νότιο-Ανατολικής Ασίας (Νοτιά Κορέα, Σιγκαπούρη, Ταιβάν, και Ιαπωνία. Αποτελέσματα της υποχώρησης του Φορντισμού, ήταν η κρίση της μαζικής παραγωγής και των κεϋνσιανών πολιτικών ρύθμισης, και η δυναμική εμφάνιση του συστήματος της ευέλικτης παραγωγής.
Ο συνδυασμός της ευέλικτης τεχνολογίας με την ευέλικτη οργάνωση παραγωγής, πρωτοεμφανίστηκε στην Ιαπωνία και πεδίο παραγωγής υπήρξε (όπως και στην περίπτωση του φορντισμού) μια αυτοκινητοβιομηχανία και συγκεκριμένα η Toyota. Κύριο χαρακτηριστικό του νέου αυτού συστήματος παραγωγής είναι το “Just-in-time production” (παραγωγή για τότε που χρειάζεται), σε αντίθεση με το “Just-in-case production” (παραγωγή για όποτε χρειαστεί) του φορντικού μοντέλου, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα μεγάλης προσαρμοστικότητας στις διακύμανσης της ζήτησης χωρίς επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων. Στο επίπεδο του καταμερισμού της εργασίας, η ευελιξία ευνοεί την στενότερη συνεργασία, τον καλό συντονισμό, καθώς και την πολύ-ειδίκευση, τη συνεχή κατάρτιση και τη στήριξη της δημιουργικότητας των εργαζομένων. Από την άλλη οι πρακτικές μείωσης του εργασίμου χρόνου, η ανακατανομή του όγκου εργασίας, πλήττουν τους εργαζόμενους και οξύνουν την ανεργία και την υποαπασχόληση. Σε ότι αφορά το έξω-επιχειρησιακό επίπεδο, εννοείται η ανάπτυξη υπεργολαβικών σχέσεων με μικρές εξειδικευμένες βιοτεχνικές μονάδες που αναλαμβάνουν κομμάτια της παραγωγής. Με ανάλογες εργασιακές σχέσεις απασχολούνται και άτομα με κατ’ αποκοπή εργασία στο σπίτι.
3.2 Χωρικές επιπτώσεις.
Η ευέλικτη συσσώρευση συνδέεται με την επανεμφάνιση προ-καπιταλιστικών μορφών εργασίας οι οποίες θεωρούνταν προχυμένες . Μορφές εργασίας που είχαν επιβιώσει στον τρίτο κόσμο και τη μεσογειακή Ευρώπη (άτυπη εργασία, αυτοαπασχόληση, υπεργολαβία, μικρή βιοτεχνική μονάδα), τώρα πια γενικεύονται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την ως ένα βαθμό αποκέντρωση του πληθυσμού από μητροπολιτικές σε επαρχιακές περιοχές, στις οποίες είναι δυνατόν να αναπτυχθούν οι νέες ευέλικτες μορφές απασχόλησης και το μοντέλο της ευέλικτης συσσώρευσης. H Κατάργηση γραμμών παραγωγής στα παλιά κέντρα της φορντικής εκβιομηχάνισης και μετεγκατάστασή τους σε περιφερειακές περιοχές φθηνότερου εργατικού δυναμικού, αλλά και η μετατόπιση κεφαλαίων από τη βιομηχανία σε άλλους πιο προσοδοφόρους τομείς όπως οι υπηρεσίες είχαν βέβαια μεγάλες πολιτικές κοινωνικές και χωρικές επιπτώσεις. Ο αριθμός των απασχολούμενων στη βρετανική βιομηχανία (μεταποίηση, ορυχεία και κατασκευές) από 11,5 περίπου εκατομμύρια το 1966 έπεσε κάτω από 7 εκατομμύρια το 1984. Στην περιοχή Ruhr της Γερμανίας η παραγωγή άνθρακα έπεσε από 125 εκατομμύρια τόνους το 1956 σε 67 εκατομμύρια τόνους το 1978, ενώ ο αριθμός των ορυχείων μειώθηκε από 140 σε 31 και ο αριθμός των εργατών από 400.000 σε 140.000.
Και ενώ οι γεωγραφικές ανισότητες τύπου «κέντρου-περιφέρειας» βρίσκονται σε υποχώρηση, δημιουργούνται νέες μορφές ανισοτήτων στο χώρο βασισμένες σε διαφοροποιημένα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ο παλιός χωρικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ βιομηχανικής παραγωγής (κέντρο) και αγροτικής οικονομίας (περιφέρεια) αντικαθίσταται από έναν πολύ πιο σύνθετο καταμερισμό που έχει ως υπόβαθρο την κατάτμηση και εξωτερίκευση των παραγωγικών αλυσίδων και των διαδικασιών εργασίας που αντιστοιχούν στους επιμέρους κρίκους
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Παρά το γεγονός ότι το καθεστώς ευέλικτης συσσώρευσης μοιάζει να κυριαρχεί, ο φορντισμός δεν έχει καταρρεύσει. Τα συστήματα συνυπάρχουν και δεν κυριαρχούν αποκλείστηκα παρά σε λίγες περιοχές του κόσμου (Λεοντίδου, 2011: 205). Και ενώ προκύπτουν σύνθετα χωροοικονομικά τοπία με αμφότερα τα καθεστώτα συσσώρευσης, η παγκοσμιοποίηση εξακολουθεί να ισχυροποιεί το Βορρά και ιδίως τις μητροπόλεις του χρηματιστηριακού κεφαλαίου και των επιτελικών γραφείων. Συμπερασματικά καταλήγουμε πως υπό οποιοδήποτε καθεστώς συσσώρευσης και με όποιο τρόπο ρύθμισης, η λέξη κλειδί που περιγράφει το τοπίο των κοινωνικο-οικονομικών και χωρικών μετασχηματισμών, είναι η λέξη «ανισότητα». Οι εξελίξεις δείχνουν ότι το κόστος της κρίσης του φορντισμού δεν το πλήρωσε το κεφάλαιο αλλά εκείνοι που δεν είχαν την παραμικρή ευθύνη για την κρίση, οι ίδιοι οι εργαζόμενοι. Το γεγονός αυτό με τη σειρά του αποδεικνύει αφενός ότι το μεταπολεμικό κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ κεφαλαίου-εργασίας με τη διαμεσολάβηση του κράτους δεν ήταν παρά μια βραδυφλεγής βόμβα στα θεμέλια του κόσμου της εργασίας που εξερράγη όταν η κρίση απείλησε σοβαρά τα βάθρα της συσσώρευσης του κεφαλαίου, και αφετέρου, ότι οι σχέσεις κεφαλαίου -εργασίας στον καπιταλισμό είναι από τη φύση τους ανισοβαρείς, ανταγωνιστικές και εκμεταλλευτικές, με όποιο τυχόν θεσμικό περικάλυμμα ισοτιμίας ή αμοιβαίας ωφελιμότητας και αν επενδύονται.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κουρλιούρος, Η. 2008. ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Στο Λεοντίδου, Λ. (επιμ.) Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός., ΕΑΠ, Πάτρα.
Κουρλιούρος, Η. 2011. Διαδρομές στις θεωρίες του χώρου: Οικονομική Γεωγραφία της
παραγωγικής αναδιάρθρωσης και της άνισης ανάπτυξης. Προπομπός, Αθήνα
Λεοντίδου, Λ. 2008. Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά Είδωλα στις Επιστημολογικές Διαδρομές της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Τσάμπρα, Μ. 2008. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ. Στο Λεοντίδου, Λ. (επιμ.) Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός., ΕΑΠ, Πάτρα.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
3.1 Πέρασμα στη φάση της ευέλικτης συσσώρευσης.
Κατά τα τελευταίες τρεις δεκαετίες του 20ου αιώνα οι εδραιωμένες συνθήκες φορντικής παραγωγής αλλάζουν δραματικά και η γεωγραφία τους αναδιαρθρώνεται. Κατά την περίοδο αυτή ζούμε την παρατεταμένη κρίση του φορντικού συστήματος που οφείλεται σε συνδυασμούς παραγόντων όπως: Ο κορεσμός της αγοράς, η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του ’70, οι πιέσεις του εργατικού συνδικαλισμού, και η στροφή του καταναλωτικού κοινού προς μη τυποποιημένα προϊόντα. Πέρα από τα προφανή αίτια της κρίσης του φορντισμού την ιδία περίοδο εκδηλώνεται η αμφισβήτηση ολόκληρου του θεσμικού, πολιτικού, πολιτιστικού και ιδεολογικού οικοδομήματος του φορντικού βιομηχανικού καπιταλισμού, μέσα από το κίνημα διαμαρτυρίας στις ΗΠΑ ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και τις μαζικές κινητοποιήσεις στην Ευρώπη κατά την ίδια περίοδο, με κορύφωση το γαλλικό Μάη του '68, που σύντομα μετεξελίχθηκαν σε κινήματα αμφισβήτησης των βαθύτερων δομών και αξιών της δυτικής κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος. Παράλληλα έχουμε την εμφάνιση της πληροφορικής, την αύξηση εργασίας των τομέα των υπηρεσιών, της γυναικείας απασχόλησης, αλλά και την ανάδυση των νέων βιομηχανικών δυνάμεων της Νότιο-Ανατολικής Ασίας (Νοτιά Κορέα, Σιγκαπούρη, Ταιβάν, και Ιαπωνία. Αποτελέσματα της υποχώρησης του Φορντισμού, ήταν η κρίση της μαζικής παραγωγής και των κεϋνσιανών πολιτικών ρύθμισης, και η δυναμική εμφάνιση του συστήματος της ευέλικτης παραγωγής.
Ο συνδυασμός της ευέλικτης τεχνολογίας με την ευέλικτη οργάνωση παραγωγής, πρωτοεμφανίστηκε στην Ιαπωνία και πεδίο παραγωγής υπήρξε (όπως και στην περίπτωση του φορντισμού) μια αυτοκινητοβιομηχανία και συγκεκριμένα η Toyota. Κύριο χαρακτηριστικό του νέου αυτού συστήματος παραγωγής είναι το “Just-in-time production” (παραγωγή για τότε που χρειάζεται), σε αντίθεση με το “Just-in-case production” (παραγωγή για όποτε χρειαστεί) του φορντικού μοντέλου, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα μεγάλης προσαρμοστικότητας στις διακύμανσης της ζήτησης χωρίς επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων. Στο επίπεδο του καταμερισμού της εργασίας, η ευελιξία ευνοεί την στενότερη συνεργασία, τον καλό συντονισμό, καθώς και την πολύ-ειδίκευση, τη συνεχή κατάρτιση και τη στήριξη της δημιουργικότητας των εργαζομένων. Από την άλλη οι πρακτικές μείωσης του εργασίμου χρόνου, η ανακατανομή του όγκου εργασίας, πλήττουν τους εργαζόμενους και οξύνουν την ανεργία και την υποαπασχόληση. Σε ότι αφορά το έξω-επιχειρησιακό επίπεδο, εννοείται η ανάπτυξη υπεργολαβικών σχέσεων με μικρές εξειδικευμένες βιοτεχνικές μονάδες που αναλαμβάνουν κομμάτια της παραγωγής. Με ανάλογες εργασιακές σχέσεις απασχολούνται και άτομα με κατ’ αποκοπή εργασία στο σπίτι.
3.2 Χωρικές επιπτώσεις.
Η ευέλικτη συσσώρευση συνδέεται με την επανεμφάνιση προ-καπιταλιστικών μορφών εργασίας οι οποίες θεωρούνταν προχυμένες . Μορφές εργασίας που είχαν επιβιώσει στον τρίτο κόσμο και τη μεσογειακή Ευρώπη (άτυπη εργασία, αυτοαπασχόληση, υπεργολαβία, μικρή βιοτεχνική μονάδα), τώρα πια γενικεύονται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την ως ένα βαθμό αποκέντρωση του πληθυσμού από μητροπολιτικές σε επαρχιακές περιοχές, στις οποίες είναι δυνατόν να αναπτυχθούν οι νέες ευέλικτες μορφές απασχόλησης και το μοντέλο της ευέλικτης συσσώρευσης. H Κατάργηση γραμμών παραγωγής στα παλιά κέντρα της φορντικής εκβιομηχάνισης και μετεγκατάστασή τους σε περιφερειακές περιοχές φθηνότερου εργατικού δυναμικού, αλλά και η μετατόπιση κεφαλαίων από τη βιομηχανία σε άλλους πιο προσοδοφόρους τομείς όπως οι υπηρεσίες είχαν βέβαια μεγάλες πολιτικές κοινωνικές και χωρικές επιπτώσεις. Ο αριθμός των απασχολούμενων στη βρετανική βιομηχανία (μεταποίηση, ορυχεία και κατασκευές) από 11,5 περίπου εκατομμύρια το 1966 έπεσε κάτω από 7 εκατομμύρια το 1984. Στην περιοχή Ruhr της Γερμανίας η παραγωγή άνθρακα έπεσε από 125 εκατομμύρια τόνους το 1956 σε 67 εκατομμύρια τόνους το 1978, ενώ ο αριθμός των ορυχείων μειώθηκε από 140 σε 31 και ο αριθμός των εργατών από 400.000 σε 140.000.
Και ενώ οι γεωγραφικές ανισότητες τύπου «κέντρου-περιφέρειας» βρίσκονται σε υποχώρηση, δημιουργούνται νέες μορφές ανισοτήτων στο χώρο βασισμένες σε διαφοροποιημένα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ο παλιός χωρικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ βιομηχανικής παραγωγής (κέντρο) και αγροτικής οικονομίας (περιφέρεια) αντικαθίσταται από έναν πολύ πιο σύνθετο καταμερισμό που έχει ως υπόβαθρο την κατάτμηση και εξωτερίκευση των παραγωγικών αλυσίδων και των διαδικασιών εργασίας που αντιστοιχούν στους επιμέρους κρίκους
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Παρά το γεγονός ότι το καθεστώς ευέλικτης συσσώρευσης μοιάζει να κυριαρχεί, ο φορντισμός δεν έχει καταρρεύσει. Τα συστήματα συνυπάρχουν και δεν κυριαρχούν αποκλείστηκα παρά σε λίγες περιοχές του κόσμου (Λεοντίδου, 2011: 205). Και ενώ προκύπτουν σύνθετα χωροοικονομικά τοπία με αμφότερα τα καθεστώτα συσσώρευσης, η παγκοσμιοποίηση εξακολουθεί να ισχυροποιεί το Βορρά και ιδίως τις μητροπόλεις του χρηματιστηριακού κεφαλαίου και των επιτελικών γραφείων. Συμπερασματικά καταλήγουμε πως υπό οποιοδήποτε καθεστώς συσσώρευσης και με όποιο τρόπο ρύθμισης, η λέξη κλειδί που περιγράφει το τοπίο των κοινωνικο-οικονομικών και χωρικών μετασχηματισμών, είναι η λέξη «ανισότητα». Οι εξελίξεις δείχνουν ότι το κόστος της κρίσης του φορντισμού δεν το πλήρωσε το κεφάλαιο αλλά εκείνοι που δεν είχαν την παραμικρή ευθύνη για την κρίση, οι ίδιοι οι εργαζόμενοι. Το γεγονός αυτό με τη σειρά του αποδεικνύει αφενός ότι το μεταπολεμικό κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ κεφαλαίου-εργασίας με τη διαμεσολάβηση του κράτους δεν ήταν παρά μια βραδυφλεγής βόμβα στα θεμέλια του κόσμου της εργασίας που εξερράγη όταν η κρίση απείλησε σοβαρά τα βάθρα της συσσώρευσης του κεφαλαίου, και αφετέρου, ότι οι σχέσεις κεφαλαίου -εργασίας στον καπιταλισμό είναι από τη φύση τους ανισοβαρείς, ανταγωνιστικές και εκμεταλλευτικές, με όποιο τυχόν θεσμικό περικάλυμμα ισοτιμίας ή αμοιβαίας ωφελιμότητας και αν επενδύονται.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κουρλιούρος, Η. 2008. ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Στο Λεοντίδου, Λ. (επιμ.) Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός., ΕΑΠ, Πάτρα.
Κουρλιούρος, Η. 2011. Διαδρομές στις θεωρίες του χώρου: Οικονομική Γεωγραφία της
παραγωγικής αναδιάρθρωσης και της άνισης ανάπτυξης. Προπομπός, Αθήνα
Λεοντίδου, Λ. 2008. Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά Είδωλα στις Επιστημολογικές Διαδρομές της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Τσάμπρα, Μ. 2008. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ. Στο Λεοντίδου, Λ. (επιμ.) Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός., ΕΑΠ, Πάτρα.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Εικόνα 1& 2: Detroit Industry, North & South Wall, 1932-33 http://en.wikipedia.org/wiki/Detroit_Industry