Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές που συντελούνται κατά την περίοδο τις επιστημονικής επανάστασης. Η μεταβολή των βασικών τρόπων και τύπων που ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τον φυσικό κόσμο, επικεντρώνοντας στη φυσική της κίνησης και στην ανατομία. Η ανάδειξη των νέων όσο και διαφορετικών ερωτημάτων που προκύπτουν κατά την περίοδο αυτή, και οι εξελίξεις και δραστικές αλλαγές στη φυσική της κίνησης με επίκεντρο το έργο του Νεύτωνα, και τις ανατομικές μελέτες με κύρια αναφορά στον Harvey.
Η Επιστημονική Επανάσταση: Από το “σώζειν τα φαινόμενα” στην απόλυτη καθοριστική αιτιοκρατία.
Η σωτηρία των φαινόμενων (σώζειν τα φαινόμενα, είναι εκπόνηση μιας γενικής θεωρίας που εντάσσει τα άμεσα δεδομένα των αισθήσεων σε κάποιο λογικό σχήμα. Η άποψη αυτή για την νομοτελειακή τάξη του σύμπαντος εμφανίζεται και επικρατεί στη αρχαία Ελλάδα, με κύριο εκφραστή της τον Αριστοτέλη. Παρά τις αξιόλογες πειραματικές απόπειρες και προόδους της φυσικής πειραματικής κατά την Ελληνιστική περίοδο, η μελέτη των φυσικών φαινομένων τελούσε πάντα υπό την κηδεμονία της μεταφυσικής και της Αριστοτέλειας άποψης, ότι η εσωτερική τάξη του κόσμου ορίζεται και ρυθμίζεται, από τελικά αίτια και σκοπούς.
Κατά την μεσαιωνική περίοδο συνεχίστηκε και ενισχύθηκε η πρωτοκαθεδρία της μεταφυσικής με τη διαφορά ότι προσαρμόστηκε στο χριστιανικό, θεολογικό περιεχόμενο. Η μόνη αλήθεια πλέον, είναι η εξ αποκαλύψεως αλήθεια των γραφών. Προϋπόθεση για την αληθινή γνώση είναι η υποταγή στην εκκλησιαστική και θεολογική αυθεντία. Η κοσμοθεωρία του μεσαίωνα συνοψίζεται στο απόφθεγμα του ιερού Αυγουστίνου: “Η αυθεντία της γραφής είναι μεγαλύτερη από όλες τις δυνάμεις της Ανθρώπινης Διάνοιας”.
Ως γνωστόν, η Αριστοτέλεια θέση όσο και η επίσημη εκκλησιά, ήταν φανατικοί υπέρμαχοι του γεωκεντρικού συστήματος. Αν και η ηλιοκεντρική υπόθεση είχε υπαινιχθεί ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα, αυτός που τάραξε τα λιμνάζοντα νερά, επιχειρηματολογώντας υπέρ της φυσικής αληθείας της ηλιοκεντρικής θεωρίας του σύμπαντος ήταν ο μεγάλος φυσικός φιλόσοφος Γαλιλαίος. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη σύγκρουση του Γαλιλαίου με την ιερά εξέταση, και την ανάκληση τελικά της θέσης του αυτής, τουλάχιστον δημόσια. Παρόλα αυτά για πρώτη ίσως φορά, αμφισβητείται σοβαρά το “σώζειν τα φαινόμενα” και η επίκληση της καθημερινής εμπειρίας του κοινού νου, ως της μόνης θεώρησης.
Στο μεταίχμιο της μετάβασης από τη αλήθεια της θεολογίας στην αλήθεια της επιστήμης επιχειρείται ένας συμβιβασμός μέσω της νομιναλιστικής ελευθεροφροσύνης, που εκφραζόταν με το δόγμα της διπλής ή διττής αληθείας, εισηγητής της οποίας ήταν ο θεολόγος Νικόλαος Όρεμ. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι προτάσεις των στοχαστών μπορούν να διεκδικήσουν λογικό ή μαθηματικό κύρος, όμως εάν αντίκεινται στο παραδοσιακό κοσμοείδωλο δεν επιτρέπεται να ισχυρισθούμε ότι έχουν φυσική υπόσταση. Mέσα στο αλλαγμένο αυτό ιδεολογικό τοπίο καλλιεργήθηκε το έδαφος ούτως ώστε να προβληθεί πιο θαρραλέα η ηλιοκεντρική κοσμολογική θεωρία.
Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από σαρωτικές αλλαγές στον τρόπο που ανθρώπινος νους θεάται τον κόσμο. Η νέα κοσμολογία σημαδεύεται, από ένα σημαντικότατο γεγονός στη νεότερη αστρονομία. Ήταν η δημοσίευση το 1543 του έργου του μεγάλου Πολωνού αστρονόμου Νικόλαου Κοπέρνικου με τίτλο: “Περί περιφορών των ουρανίων σφαιρών”. Βασικές διακηρύξεις μέσα από το έργο αυτό είναι ότι οι “ουράνιες σφαίρες” δεν ανάγονται όλες σε ένα κοινό κέντρο, το κέντρο της γης δεν ταυτίζεται με το κέντρο του σύμπαντος, και ότι η κίνηση του ήλιου είναι μια ψευδαίσθηση που προέρχεται από την κίνηση του δικού μας πλανήτη. Η πεποίθηση του Κοπέρνικου ήταν ότι με τον τρόπο αυτό οργανώνονται καλύτερα τα αστρονομικά φαινόμενα, και απαλείφονται τα λάθη, οι ασυνέπειες και η πολυπλοκότητα του πτολεμαϊκού μοντέλου. Ο Κοπέρνικος είναι πεπεισμένος ότι η εργασία του δεν αποτελεί απλό νοητικό πείραμα, άλλα είναι ακριβής περιγραφή της φύσης.
Σύντομα η περαιτέρω συλλογή αστρονομικών παρατηρήσεων άρχισε να ενισχύει την ηλιοκεντρική θεωρία ως μια ακριβή περιγραφή του φυσικού κόσμου. Ο Δανός αστρονόμος Τυχών παρατήρησε το 1572 έναν υπερκαινοφανή αστέρα (supernova) στον αστερισμό της Κασσιόπης, όπως επίσης και ακανόνιστες κινήσεις κομητών. Το έργο των Κοπέρνικου και Τύχωνα, επέκτεινε άλλα και διόρθωσε σε αρκετά σημεία ο Γερμανός Αστρονόμος Ιωάννης Κέπλερ. Ο Κέπλερ κατέληξε ότι οι τροχιές των πλανητών γύρω από τον ήλιο είναι ελλειπτικές, η ταχύτητα τους μεταβάλλεται, και χρησιμοποιώντας τις μαθηματικές σχέσεις των τριών νόμων που ανέπτυξε (νόμοι του Κέπλερ) ήταν σε θέση να προβλέψει επακριβώς τη θέση ενός πλανήτη ανά πάσα στιγμή.
Τη νύχτα της 7ης Ιανουαρίου 1609, ο Γαλιλαίος έστρεψε προς τον ουρανό ένα νέο όργανο το τηλεσκόπιο. Παρά την πρωτόγονη κατασκευή του οργάνου, οι ανακαλύψεις του Γαλιλαίου μέσω αυτού συντάραξαν το διανοητικό οικοδόμημα της Ευρώπης. Ο Γαλιλαίος παρατήρησε τέσσερις από τους δορυφόρους του Δία, τις φάσεις της Αφροδίτης, κρατήρες και όρη στη Σελήνη, και κηλίδες στην επιφάνεια του Ήλιου. Τέλος κατέληξε ότι ο Γαλαξίας μας δεν είναι παρά μια γιγάντια συνάθροιση απλανών αστέρων, στην οποία εντάσσεται και το δικό μας πλανητικό σύστημα.
Σημαντική στην κατανόηση του σύμπαντος ως μαθηματικά συγκροτημένου συστήματος, ήταν και η συμβολή του ουμανισμού του αναγεννησιακού νεοπλατωνισμού, και της Νέο-Πυθαγόρειας θεωρίας για την τάξη, την αρμονία, την απλότητα, και την ισορροπία του κόσμου . Η νεώτερη επιστήμη επηρεάζεται σαφώς από το κυρίαρχο κατά την αναγέννηση νεοπλατωνικό κοσμοείδωλο. Τότε είναι που συντελείται η περίφημη “αλλαγή παραδείγματος” (paradigm change) το θέμα δηλαδή και η ουσία της παρούσας εργασίας. Η επιστήμη ασχολείται πλέον με την εμπειρική παρατήρηση των φυσικών όντων και τη μαθηματική περιγραφή των κινήσεων και των αλληλεπιδράσεων τους. Κάθε αναφορά σε τελικά αίτια αποβάλλεται από τη φυσική θεωρία. Κάπου εδώ διαχωρίζεται η νεωτερικότητα από την κλασική αρχαιότητα και το μεσαίωνα, και κάπως έτσι ανατρέπεται οριστικά το Αριστοτελικό κοσμοείδωλο και θεμελιώνεται η νέα μηχανική. Ο σκόπιμος οργανωμένος και οργανικός κόσμος του Αριστοτέλη, δίνει τη θέση του στο μηχανικό κόσμο άψυχης ύλης, αδιάκοπης τοπικής κίνησης, και τυχαίων συγκρούσεων της νέας μεταφυσικής.
Η φυσική της κίνησης του Νεύτωνα και η θεωρία της παγκόσμιας έλξης.
Οι νόμοι του Κέπλερ και η μηχανική του Γαλιλαίου, μπορεί έδωσαν αποτελεσματικές λύσεις σε προβλήματα που απασχολούσαν επί αιώνες την ανθρώπινη διάνοια, όμως δεν συνιστούσαν μια ενοποιημένη θεωρία για τη γενική δομή του σύμπαντος. Αυτό κατάφερε ο μέγιστος επιστημονικός νους του Ισαάκ Νεύτωνα. Κάθε ξεχωριστή ανακάλυψη του Νεύτωνα άνοιγε καινούργιο κεφάλαιο θεωρητικής γνώσης. Οι εύρυνες του πάνω στη φύση και τη σωματιδιακή θεωρία του φωτός, έθεσαν το πλαίσιο της πειραματικής ερευνάς όλου του 19ου αιώνα. Το αποκορύφωμα όμως της πνευματικής μεγαλοφυΐας του Νεύτωνα υπήρξε συγγραφή των περίφημων “Μαθηματικών αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας”. Τα τρία αξιώματα ή “νόμοι της κίνησης” που εμπεριέχονται στο έργο αυτό, θέτουν το γενικό πλαίσιο, για την κατανόηση της συμπεριφοράς όλων των υλικών σωμάτων εντός του σύμπαντος.
Ο Νεύτων διαμόρφωσε την αυτοσυνειδησία της νεωτερικότητας, με αποτέλεσμα ο πολιτισμός του 18ου και 19ου αιώνα να κινηθεί στον αστερισμό των ιδεών του. Μέσα από τα συμπεράσματα των “Principia Mathematika” διαπιστώνουμε ότι “κάθε αλλαγή στην κίνηση ενός σώματος είναι ανάλογη με το μέγεθος της δύναμης που την προκαλεί” ότι “σε κάθε δράση αντιτίθεται μια ίσου μεγέθους αντίδραση” και βεβαίως το τρομακτικά μεγαλοφυές, ότι “η πιο γενική δύναμη που δρα και επηρεάζει όλα τα σώματα, και τα κάνει να έλκονται αμοιβαίως (με δύναμη που ισούται με τι γινόμενο των μαζών τους διαιρεμένο δια του τετράγωνου της αποστάσεως που τα χωρίζει), είναι εκείνη της βαρύτητας.
Οι ανατομικές μελέτες και οι βιολογικές – ιατρικές εξελίξεις.
Τα θεωρητικά άλματα στην περιοχή της κοσμολογίας και της φυσικής, μέσα από τα οποία εδραιώθηκε η επιστημονική μέθοδος, στην κοινή συνείδηση της νεωτερικότητας, άνοιξαν το δρόμο για καταλυτικές εξελίξεις και και στις άλλες φυσικές επιστήμες. Με την ανάπτυξη της νέας χημείας της Βιολογίας αλλά και της Ιατρικής, επισφραγίσθηκε η πρωτοκαθεδρία της επιστημονικής νοοτροπίας στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Μια άλλη κρίσιμη και ιδεολογικά φορτισμένη περιοχή της επιστημονικής σκέψης ήταν η βιολογία, στην οποία μέχρι και 18ο αιώνα κυριαρχούσαν οι παραδοχές της μεσαιωνικής μεταφυσικής με αριστοτελικές και εδώ καταβολές. Ο Χριστιανικός μεσαίωνας επιτάσσει τα αριστοτελικά δόγματα προσαρμοσμένα στη δική του οπτική, απογυμνώνοντας τα τόσο από το εμπειρικό τους περιεχόμενο, όσο και από τη διανοητική τους στάση ενώπιον των φυσικών φαινομένων.
Η εξέλιξη και η ανατροπή όμως, και εδώ είναι αναπόφευκτη. Η ερεύνα για τα πραγματικά στοιχεία της ύλης, οδηγησε σε σπουδαίες εξελίξεις, όπως το έργο “ The sceptical Chymist” του R. Boyle και η ανακάλυψη και απομόνωση του οξυγoνου από τον J. Priestley. Στον τομέα της νέας ανατομικής σκέψης σημαντικότατη ήταν η συμβολή τριών σπουδαίων επιστημόνων. Κατά πρώτον του μεγάλου καλλιτέχνη Leonardo Da Vinci, οποίος έδωσε για πρώτη φορά επακριβείς περιγραφές των μυών, των σπλάχνων, και των άλλων εσωτερικών οργάνων. Ακόμα ποιο μεθοδικές ήταν οι ανατομικές αναλύσεις του Φλαμανδού Anreas Vesalius, ο οποίος ανέτρεψε πολλές από τις απόψεις του Γαληνού, οι οποίες ήταν το θεμέλιο της μεσαιωνικής ιατρικής. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ο Vesalius να κατηγορηθεί για μαγεία και να καταδικαστεί από την ιερά εξέταση. Η σπουδαιότερη όμως πρόοδος της βιολογίας και της ιατρικής κατά την περίοδο αυτή ήταν η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος από τον 'Aγγλο ερευνητή William Harvey.
Ο Harvey ανέτρεψε μια ολόκληρη παράδοση βιολογικών αντιλήψεων, και κατάργησε όλη τη μεταφυσική αντίληψη γύρω από τη λειτουργία της καρδιάς. Σύμφωνα με της μελέτες του, το αίμα αναχωρεί από την καρδιά μέσα από της αρτηρίες και επιστρέφει μέσα από τις φλέβες. Οι βαλβίδες δρουν ως προωθητικός μηχανισμός βοηθώντας την επαναφορά. Έτσι κατέληξε στο σπουδαίο συμπέρασμα της “κυκλικής κίνησης του αίματος”. Η μέθοδος του Harvey, ήταν εκείνη της μεθοδικής παρατήρησης και του πειραματισμού, απαλλαγμένων από τις θεωρίες της“αλήθειας εκ των προτέρων”.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Σε ότι αφορά το γενικό ζήτημα της “συνέχειας” στο πλαίσιο του επιστημονικού γίγνεσθαι, η άποψη μου είναι ότι η επιστημονική επανάσταση είναι παραπάνω από σαφές ότι άλλαξε τον κόσμο, χωρίς όμως να δημιουργήσει έναν καινούριο. Όπως στην τέχνη έτσι και στην επιστήμη δεν υπάρχει παρθενογένεση. Οτιδήποτε καινούριο μπορεί να εξελίξει, να διορθώσει ακόμα και να ανατρέψει το παλιό, δεν μπορεί ποτέ όμως να το αγνοήσει παντελώς. Όπως ο Νεύτων δεν θα ήταν Νεύτων χωρίς την κληρονομιά του Γαλιλαίου, έτσι και ο Γαλιλαίος δεν θα ήταν Γαλιλαίος χωρίς την κληρονομιά του Αριστοτέλη. Αλώστε την πιεστικότερη απάντηση δίνει ο ίδιος ο μέγιστος Ισαάκ Νεύτων όταν το 1676 έγραφε σε μια επιστολή του προς τον Ρόμπερτ Χουκ.: “Αν είδα μακρύτερα, είναι επειδή στάθηκα στους ώμους γιγάντων”.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βαλλιάνος Περικλής, Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη Τόμος Β΄, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008
Κείμενα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών , Ε.Α.Π., Πάτρα 2008
Linberg C.David , Οι Απαρχές της Δυτικής Επιστήμης. Η φιλοσοφική, θρησκευτική, και θεσμική θεώρηση της Ευρωπαϊκής επιστημονικής παράδοσης, 600 π.Χ – 1450 μ.Χ., Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997