Ο εντοπισμός, η καταγραφή και η ανάλυση του αντίκτυπου που είχαν οι εκ βάθρων αλλαγές της α΄ φάσης της βιομηχανικής επανάστασης στις εργασιακές σχέσεις, τη σύνθεση του εργατικού δυναμικού και τις συνθήκες εργασίας γενικότερα.
Αν
και ο όρος «επανάσταση» παραπέμπει σε μια απότομη θεμελιώδη μεταβολή
μιας υπάρχουσας κατάστασης, η βιομηχανική επανάσταση, που η α’ φάση της
κορυφώθηκε την περίοδο 1780-1800 , υπήρξε μια μακροχρόνια και επίπονη
διαδικασία. Ανάγει τις ρίζες τις στις κοινωνικές και οικονομικές
εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην Αγγλία από τον 16ο αιώνα και μετά.
Εξέφρασε δυνάμεις και στηρίχτηκε σε προϋποθέσεις που υπήρξαν εγγενείς
στην αγγλική οικονομική και κοινωνική οργάνωση, οπότε στην ουσία
πρόκειται για αποκλειστικά βρετανικό φαινόμενο με παγκόσμιο όμως
αντίκτυπο . Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στο ριζικό μετασχηματισμό της
αγγλικής οικονομίας και κοινωνίας, γεγονός που δικαιολογεί τον όρο
«επανάσταση».
Η βιομηχανική ανάπτυξη και οι κοινωνικές συνέπειές της
Πίσω από τον ορθό αν και αφαιρετικό όρο «βιομηχανική επανάσταση», κρυβόταν όπως επισημάναμε μια σειρά μικρών επαναστάσεων που έλαβαν χώρα στην Αγγλία σε κάθε τομέα της οικονομίας και κοινωνίας. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης κατά την εικοσαετία 1780-1800, η οποία με τη σειρά της «ενθρόνισε» την Αγγλία στην πρωτοκαθεδρία της παγκόσμιας οικονομίας .
Η μοναδικότητα του βρετανικού αυτού φαινόμενου έγκειται στο γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου 1560-1640, τίποτα δεν προμήνυε την ανάδυση της Αγγλίας ως παγκόσμιας οικονομικής δύναμης . Οι μεγάλες τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής όπως η υψικάμινος, οι σήραγγες ορυχείων, και οι υδραυλικές αντλίες είχαν αναπτυχθεί σε χώρες εκτός Βρετανίας και συγκεκριμένα στη Γερμάνια, τη Γαλλία την Ιταλία και τις κάτω χώρες. Το ίδιο συνέβη και με την τεχνογνωσία απαραίτητη για την ανάπτυξη νεωτεριστικών κατασκευαστικών κλάδων όπως η χαρτοποιεία, η υαλουργία, και η σιδηρουργία. Ποιος ήταν επομένως ο λόγος τις οικονομικοκοινωνικής στασιμότητας των χωρών αυτών σε σχέση με την «Αγγλική εκτόξευση»; Ο λόγος είναι ότι καμιά από τις προαναφερθείσες χώρες όπως και καμιά άλλη ευρωπαϊκή οικονομία δεν αξιοποίησε επαρκώς αυτές τις ριζοσπαστικές τεχνολογικές καινοτομίες και εξελίξεις. Από την άλλη οι νέοι κατασκευαστικοί και βιομηχανικοί κλάδοι στην Αγγλία γνώρισαν μια προφανή ανάπτυξη όπως καταμαρτυρούν ο μεγάλος αριθμός παραγωγικών εγκαταστάσεων, το ιδιαιτέρα υψηλό επίπεδο επένδυσης κεφαλαίων, και φυσικά η ραγδαία αύξηση του εργατικού δυναμικού.
Καθώς λοιπόν οικονομική και κοινωνική εξέλιξη αποτελούν «συγκοινωνούντα δοχεία» ακολούθησε μια αλληλουχία κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων: Ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, διεύρυνση της εγχωρίας παραγωγής, και σημαντική αύξηση των αγροτικών εισοδημάτων που επέτρεψε στους αγρότες να γίνουν καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων, έδωσαν ουσιαστική ώθηση στην ανάπτυξη της αγγλικής βιομηχανικής παραγωγής. Η πελώρια εργατική δύναμη που απαιτήθηκε για την εδραίωση της αγγλικής βιομηχανικής οικονομίας αντλήθηκε κατά βάση από τους αγροτικούς πληθυσμούς. Αυτό οδήγησε σε μια μαζική εσωτερική μετανάστευση προς τις νέες εργατουπόλεις και σε μια εκ βάθρων αλλαγή της εργασιακής εμπειρίας: Νέα συνεχή ωράρια εργασίας, νέα συστήματα μισθών συνδεμένα με την εργατική παραγωγικότητα, νέα συστήματα ποινών και προστίμων, και νέα εργατικά χεριά μέσα από την κινητοποίηση της εργασίας γυναικών και ανηλίκων . Και ενώ τα χρονιά της «εργασιακής αθωότητας» έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί, η άλλη όψη του νομίσματος της ανάπτυξης είναι τα τεράστια κοινωνικά προβλήματα και η ανείπωτη δυστυχία στις μάζες των εργαζομένων .
Η παιδική εργασία
Κατά την πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης η ανεύρεση εργατικού δυναμικού ήταν μια δύσκολη υπόθεση, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήταν συνηθισμένοι στους εντατικούς ρυθμούς και την αυστηρή πειθαρχία που απαιτούσε η βιομηχανική εργασία . Οι ανήλικοι εξασφάλιζαν μια εν μέρει σημαντική λύση στο πρόβλημα των επιχειρηματιών να εξασφαλίσουν φθηνό και πειθαρχημένο εργατικό δυναμικό. Σε ορισμένους μάλιστα κλάδους όπως η κλωστοϋφαντουργία, τον πρωταγωνιστικό κλάδο της βρετανικής εκβιομηχάνισης, τα παιδιά ανέρχονταν στο 70% του εργατικού δυναμικού. Στα δε εργοστάσια επεξεργασίας βαμβακιού, το 20% των εργατών ήταν εργάτες κάτω των 13 ετών.
Οι Αμοιβές των παιδιών που εργάζονταν στα εργοστάσια ανερχόταν στην καλύτερη περίπτωση στο μισό, και σε κάποιες περιπτώσεις στο ένα τρίτο των μισθών των ενηλίκων . Τα οφέλη όμως των επιχειρηματιών από την παιδική εργασία δεν περιορίζονται μόνο στην πειθαρχία των εργατών, και το χαμηλό μεροκάματο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Eric Hobsbawn η εργασιακή απασχόληση των παιδιών, εμπόδισε την οποιαδήποτε ουσιαστική αύξηση στις αμοιβές των ενήλικων ανδρών. Η σκληρή και ανεξέλεγκτη εργασιακή απασχόληση των παιδιών, αποτέλεσε αντικείμενο δημόσιας ανησυχίας και συζήτησης, ενώ πολλοί ήταν αυτοί που ζητούσαν κρατική παρέμβαση για την καταπολέμηση της. Από την άλλη πλευρά οι υποστηρικτές της παιδικής εργασίας υποστήριζαν ότι οι εργατικές οικογένειες χρειάζονταν τις αμοιβές των παιδιών για να επιβιώσουν, ενώ οι επιχειρηματίες θεωρούσαν πως οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση θα αποτελούσε απειλή για την ελεύθερη αγορά, αυξάνοντας το κόστος παραγωγής, και μειώνοντας την ανταγωνιστικότητα των βρετανικών προϊόντων σε εθνική και διεθνή κλίμακα .
Η γυναικεία εργασία
Οι σύγχρονες μελέτες της βιομηχανικής επανάστασης ταυτίζουν το εργατικό δυναμικό με το ανδρικό εργατικό δυναμικό , υιοθετώντας έτσι έναν περιοριστικό ορισμό του ορού. Παρόλα αυτά η έκταση της ενσωμάτωσης της γυναικείας εργασίας στη ραγδαία επέκταση της παραγωγής κατά την πρώτη περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης ήταν ιδιαιτέρα σημαντική. Και ενώ κάποιες δραστηριότητες όπως η μεταλλουργία και τα ορυχεία απέκλειαν εκ των πραγμάτων τη συμμετοχή των γυναικών, σε άλλες μορφές παραγωγής όπως η χειροτεχνική βιοτεχνία και η οικοτεχνία που θεωρηθήκαν ότι άνοιξαν το δρόμο στην εκβιομηχάνιση, η γυναικεία απασχόληση υπήρξε καταλυτική.
Όπως και στην παιδική εργασία τα κύρια χαρακτηριστικά της γυναικείας εργασίας ήταν κατά κύριο λόγο το χαμηλό μισθολογικό κόστος και η υψηλή εργασιακή πειθαρχία, σε σχέση πάντα με την ανδρική ενήλικη εργασία. Ακόμη όμως και ως αντικείμενο εκμετάλλευσης, η γυναικεία εργασία συνέβαλε τα μέγιστα στην αντιμετώπιση της ενδείας. Οι χαμηλοί μισθοί των ανδρών ενθάρρυναν τις γυναίκες να αναζητήσουν εργασία με σκοπό την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της οικογένειας . Παρά το γεγονός όμως ότι οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης, οι απολαβές τους σε πολύ λίγες περιπτώσεις μπορούσαν να τους εξασφαλίσουν ανεξάρτητη διαβίωση . Οι μισθοί ήταν τόσο ανεπαρκείς και επισφαλείς που γυναίκες μόνες, χήρες, μητέρες μόνες, αν και εργαζόμενες ήταν οι πιο συχνοί αιτούντες κοινωνικής πρόνοιας στις ενορίες .
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το αντίτιμο της εκπληκτικής βελτίωσης των μέσων παραγωγής στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης ήταν η αποδιάρθρωση της Ζωής των απλών Ανθρώπων. Ο κοινωνικός ιστός καταλύθηκε στη καταφανέστερη αποτυχία της φιλελεύθερης φιλοσοφίας, που παρανόησε την ιστορία της βιομηχανικής επανάστασης επειδή επέμενε να κρίνει τα κοινωνικά γεγονότα από οικονομική και μόνο σκοπιά . Οι βιομηχανικές παραγκουπόλεις κατάντησαν τους χωρικούς τρωγλοδύτες στοιβαγμένους σε αποτρόπαιους χώρους με το θεσμό της οικογένειας να απειλείται με αφανισμό. Ο Karl Polanyi χαρακτηριστικά αναφέρει: «Συγγραφείς όλων των αποχρώσεων συντηρητικοί και φιλελεύθεροι, καπιταλιστές και σοσιαλιστές, περιγράφουν ομόφωνα τις κοινωνικές συνθήκες της βιομηχανικής επανάστασης σαν μια πραγματική άβυσσο της ανθρώπινης υποβάθμισης» .
Ενδεχομένως να είναι αδόκιμο, αλλά κλείνοντας δεν θα μπορούσα να μην μπω στον πειρασμό να επισημάνω τις τρομακτικές ομοιότητες των επιπτώσεων της βιομηχανικής επανάστασης με τις σημερινές επιπτώσεις της επιδιωκόμενης ανάπτυξης στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. «Αποδιάρθρωση της Ζωής των απλών Ανθρώπων, κατάλυση του κοινωνικού ιστού, και αποτυχία της φιλελεύθερης φιλοσοφίας, που επιμένει να κρίνει τα κοινωνικά γεγονότα από οικονομική και μόνο σκοπιά», ακούγονται τόσο οικεία και καινούρια στην Ελλάδα του μνημονίου, της σκληρής ύφεσης, της εξαθλίωσης, και των υποσιτισμένων παιδιών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η βιομηχανική ανάπτυξη και οι κοινωνικές συνέπειές της
Πίσω από τον ορθό αν και αφαιρετικό όρο «βιομηχανική επανάσταση», κρυβόταν όπως επισημάναμε μια σειρά μικρών επαναστάσεων που έλαβαν χώρα στην Αγγλία σε κάθε τομέα της οικονομίας και κοινωνίας. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης κατά την εικοσαετία 1780-1800, η οποία με τη σειρά της «ενθρόνισε» την Αγγλία στην πρωτοκαθεδρία της παγκόσμιας οικονομίας .
Η μοναδικότητα του βρετανικού αυτού φαινόμενου έγκειται στο γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου 1560-1640, τίποτα δεν προμήνυε την ανάδυση της Αγγλίας ως παγκόσμιας οικονομικής δύναμης . Οι μεγάλες τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής όπως η υψικάμινος, οι σήραγγες ορυχείων, και οι υδραυλικές αντλίες είχαν αναπτυχθεί σε χώρες εκτός Βρετανίας και συγκεκριμένα στη Γερμάνια, τη Γαλλία την Ιταλία και τις κάτω χώρες. Το ίδιο συνέβη και με την τεχνογνωσία απαραίτητη για την ανάπτυξη νεωτεριστικών κατασκευαστικών κλάδων όπως η χαρτοποιεία, η υαλουργία, και η σιδηρουργία. Ποιος ήταν επομένως ο λόγος τις οικονομικοκοινωνικής στασιμότητας των χωρών αυτών σε σχέση με την «Αγγλική εκτόξευση»; Ο λόγος είναι ότι καμιά από τις προαναφερθείσες χώρες όπως και καμιά άλλη ευρωπαϊκή οικονομία δεν αξιοποίησε επαρκώς αυτές τις ριζοσπαστικές τεχνολογικές καινοτομίες και εξελίξεις. Από την άλλη οι νέοι κατασκευαστικοί και βιομηχανικοί κλάδοι στην Αγγλία γνώρισαν μια προφανή ανάπτυξη όπως καταμαρτυρούν ο μεγάλος αριθμός παραγωγικών εγκαταστάσεων, το ιδιαιτέρα υψηλό επίπεδο επένδυσης κεφαλαίων, και φυσικά η ραγδαία αύξηση του εργατικού δυναμικού.
Καθώς λοιπόν οικονομική και κοινωνική εξέλιξη αποτελούν «συγκοινωνούντα δοχεία» ακολούθησε μια αλληλουχία κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων: Ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, διεύρυνση της εγχωρίας παραγωγής, και σημαντική αύξηση των αγροτικών εισοδημάτων που επέτρεψε στους αγρότες να γίνουν καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων, έδωσαν ουσιαστική ώθηση στην ανάπτυξη της αγγλικής βιομηχανικής παραγωγής. Η πελώρια εργατική δύναμη που απαιτήθηκε για την εδραίωση της αγγλικής βιομηχανικής οικονομίας αντλήθηκε κατά βάση από τους αγροτικούς πληθυσμούς. Αυτό οδήγησε σε μια μαζική εσωτερική μετανάστευση προς τις νέες εργατουπόλεις και σε μια εκ βάθρων αλλαγή της εργασιακής εμπειρίας: Νέα συνεχή ωράρια εργασίας, νέα συστήματα μισθών συνδεμένα με την εργατική παραγωγικότητα, νέα συστήματα ποινών και προστίμων, και νέα εργατικά χεριά μέσα από την κινητοποίηση της εργασίας γυναικών και ανηλίκων . Και ενώ τα χρονιά της «εργασιακής αθωότητας» έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί, η άλλη όψη του νομίσματος της ανάπτυξης είναι τα τεράστια κοινωνικά προβλήματα και η ανείπωτη δυστυχία στις μάζες των εργαζομένων .
Η παιδική εργασία
Κατά την πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης η ανεύρεση εργατικού δυναμικού ήταν μια δύσκολη υπόθεση, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήταν συνηθισμένοι στους εντατικούς ρυθμούς και την αυστηρή πειθαρχία που απαιτούσε η βιομηχανική εργασία . Οι ανήλικοι εξασφάλιζαν μια εν μέρει σημαντική λύση στο πρόβλημα των επιχειρηματιών να εξασφαλίσουν φθηνό και πειθαρχημένο εργατικό δυναμικό. Σε ορισμένους μάλιστα κλάδους όπως η κλωστοϋφαντουργία, τον πρωταγωνιστικό κλάδο της βρετανικής εκβιομηχάνισης, τα παιδιά ανέρχονταν στο 70% του εργατικού δυναμικού. Στα δε εργοστάσια επεξεργασίας βαμβακιού, το 20% των εργατών ήταν εργάτες κάτω των 13 ετών.
Οι Αμοιβές των παιδιών που εργάζονταν στα εργοστάσια ανερχόταν στην καλύτερη περίπτωση στο μισό, και σε κάποιες περιπτώσεις στο ένα τρίτο των μισθών των ενηλίκων . Τα οφέλη όμως των επιχειρηματιών από την παιδική εργασία δεν περιορίζονται μόνο στην πειθαρχία των εργατών, και το χαμηλό μεροκάματο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Eric Hobsbawn η εργασιακή απασχόληση των παιδιών, εμπόδισε την οποιαδήποτε ουσιαστική αύξηση στις αμοιβές των ενήλικων ανδρών. Η σκληρή και ανεξέλεγκτη εργασιακή απασχόληση των παιδιών, αποτέλεσε αντικείμενο δημόσιας ανησυχίας και συζήτησης, ενώ πολλοί ήταν αυτοί που ζητούσαν κρατική παρέμβαση για την καταπολέμηση της. Από την άλλη πλευρά οι υποστηρικτές της παιδικής εργασίας υποστήριζαν ότι οι εργατικές οικογένειες χρειάζονταν τις αμοιβές των παιδιών για να επιβιώσουν, ενώ οι επιχειρηματίες θεωρούσαν πως οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση θα αποτελούσε απειλή για την ελεύθερη αγορά, αυξάνοντας το κόστος παραγωγής, και μειώνοντας την ανταγωνιστικότητα των βρετανικών προϊόντων σε εθνική και διεθνή κλίμακα .
Η γυναικεία εργασία
Οι σύγχρονες μελέτες της βιομηχανικής επανάστασης ταυτίζουν το εργατικό δυναμικό με το ανδρικό εργατικό δυναμικό , υιοθετώντας έτσι έναν περιοριστικό ορισμό του ορού. Παρόλα αυτά η έκταση της ενσωμάτωσης της γυναικείας εργασίας στη ραγδαία επέκταση της παραγωγής κατά την πρώτη περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης ήταν ιδιαιτέρα σημαντική. Και ενώ κάποιες δραστηριότητες όπως η μεταλλουργία και τα ορυχεία απέκλειαν εκ των πραγμάτων τη συμμετοχή των γυναικών, σε άλλες μορφές παραγωγής όπως η χειροτεχνική βιοτεχνία και η οικοτεχνία που θεωρηθήκαν ότι άνοιξαν το δρόμο στην εκβιομηχάνιση, η γυναικεία απασχόληση υπήρξε καταλυτική.
Όπως και στην παιδική εργασία τα κύρια χαρακτηριστικά της γυναικείας εργασίας ήταν κατά κύριο λόγο το χαμηλό μισθολογικό κόστος και η υψηλή εργασιακή πειθαρχία, σε σχέση πάντα με την ανδρική ενήλικη εργασία. Ακόμη όμως και ως αντικείμενο εκμετάλλευσης, η γυναικεία εργασία συνέβαλε τα μέγιστα στην αντιμετώπιση της ενδείας. Οι χαμηλοί μισθοί των ανδρών ενθάρρυναν τις γυναίκες να αναζητήσουν εργασία με σκοπό την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της οικογένειας . Παρά το γεγονός όμως ότι οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης, οι απολαβές τους σε πολύ λίγες περιπτώσεις μπορούσαν να τους εξασφαλίσουν ανεξάρτητη διαβίωση . Οι μισθοί ήταν τόσο ανεπαρκείς και επισφαλείς που γυναίκες μόνες, χήρες, μητέρες μόνες, αν και εργαζόμενες ήταν οι πιο συχνοί αιτούντες κοινωνικής πρόνοιας στις ενορίες .
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το αντίτιμο της εκπληκτικής βελτίωσης των μέσων παραγωγής στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης ήταν η αποδιάρθρωση της Ζωής των απλών Ανθρώπων. Ο κοινωνικός ιστός καταλύθηκε στη καταφανέστερη αποτυχία της φιλελεύθερης φιλοσοφίας, που παρανόησε την ιστορία της βιομηχανικής επανάστασης επειδή επέμενε να κρίνει τα κοινωνικά γεγονότα από οικονομική και μόνο σκοπιά . Οι βιομηχανικές παραγκουπόλεις κατάντησαν τους χωρικούς τρωγλοδύτες στοιβαγμένους σε αποτρόπαιους χώρους με το θεσμό της οικογένειας να απειλείται με αφανισμό. Ο Karl Polanyi χαρακτηριστικά αναφέρει: «Συγγραφείς όλων των αποχρώσεων συντηρητικοί και φιλελεύθεροι, καπιταλιστές και σοσιαλιστές, περιγράφουν ομόφωνα τις κοινωνικές συνθήκες της βιομηχανικής επανάστασης σαν μια πραγματική άβυσσο της ανθρώπινης υποβάθμισης» .
Ενδεχομένως να είναι αδόκιμο, αλλά κλείνοντας δεν θα μπορούσα να μην μπω στον πειρασμό να επισημάνω τις τρομακτικές ομοιότητες των επιπτώσεων της βιομηχανικής επανάστασης με τις σημερινές επιπτώσεις της επιδιωκόμενης ανάπτυξης στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. «Αποδιάρθρωση της Ζωής των απλών Ανθρώπων, κατάλυση του κοινωνικού ιστού, και αποτυχία της φιλελεύθερης φιλοσοφίας, που επιμένει να κρίνει τα κοινωνικά γεγονότα από οικονομική και μόνο σκοπιά», ακούγονται τόσο οικεία και καινούρια στην Ελλάδα του μνημονίου, της σκληρής ύφεσης, της εξαθλίωσης, και των υποσιτισμένων παιδιών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γαγανάκης Κώστας, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999.
Δρίτσα Μαργ. (επιμ.), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008.
Polanyi Karl, Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές απαρχές του καιρού μας, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Νησίδες, 2007.